TRẦN ĐỨC ANH SƠN

1. Dresden là thủ phủ của bang Sachsen ở miền đông nước Đức. Khai sinh vào năm 1206, khi một cộng đồng người Slav (một chủng tộc người sống ở Đông và Trung Âu) định cư trong thung lũng Drežd’any (tiếng Slavic nghĩa là những kẻ ngụ cư trên cánh rừng phù sa), ở bờ bắc dòng sông Elbe, sát nhập vào một thị trấn của người German ở bờ nam dòng sông, Dresden đã không ngừng phát triển và trở thành một trung tâm văn hóa, khoa học và nghệ thuật không chỉ của riêng nước Đức mà của cả châu Âu. Dresden được tôn vinh bởi rất nhiều mỹ danh: Frorence on the Elbe (Florence bên dòng Elbe); the Venice of the East (Venice của phương Đông); unmatched collection of baroque architecture (Sưu tập kiến trúc Baroque không nơi nào sánh kịp), Stadt der Wissenschaften (Thành phố của khoa học)… Năm 2002, Dresden được ghi nhận là one of Europe’s greenest cities (một trong những thành phố Xanh nhất châu Âu). Năm 2004, UNESCO công nhận Dresden và vùng phụ cận ven dòng sông Elbe là Di sản văn hóa thế giới.
Trước khi bị bom đạn hủy diệt trong Thế chiến II, Dresden nổi danh là nơi bảo lưu những công trình kiến trúc Baroque hàng đầu thế giới và được tôn xưng là thành phố đẹp nhất châu Âu. Khi Augustus I (1670 – 1733) cai trị Sachsen, trường phái kiến trúc Baroque được Augustus I ưa chuộng và chiếm ưu thế tuyệt đối ở Dresden, Nhiều công trình được xây dựng theo lệnh của Augustus I như: Zwinger Palace; Semper Opera Haus; Frauenkirche… được thừa nhận như những mẫu mực của trường phái Baroque. Do vậy mà Augustus I được mệnh danh là Dresden Baroque.
Một trong những công trình kiến trúc nổi tiếng nhất Dresden và là đại diện hoàn hảo nhất của thời kỳ Baroque muộn ở châu Âu là cung điện Zwinger, tọa lạc ở trung tâm thành phố. Đây là một trong vài địa điểm quyến rũ du khách bậc nhất Dresden. Cung điện này do kiến trúc sư Matthäus Daniel Pöppelmann hợp tác với nhà điêu khắc Balthasa Permoser thiết kế theo lệnh của Augustus I, và được xây dựng trong các năm 1710 – 1718. Zwinger nguyên thủy là một thuật ngữ của ngành thiết kế công sự, thành trì, chỉ vùng không gian được giới hạn giữa các bức tường thành. Đúng như tên gọi, cung điện Zwinger ở Dresden là một quần thể kiến trúc nối tiếp nhau theo một đường tròn, giới hạn một không gian mở ở bên trong, được sử dụng như một nhà hát ngoài trời (open-air theater) và các ngự viên kiểu Pháp (French garden). Augustus I cho xây dựng Zwinger để làm nơi trưng bày các tuyệt phẩm những các danh họa bậc nhất châu Âu như Rubens, Rembrant, Raffaello và Titian; đồng thời để trưng bày sưu tập gốm sứ lên đến hàng ngàn món mà ông đã kỳ công sưu tầm trong suốt 40 năm trị vì xứ Sachsen.
Augustus I người gốc Sachsen, làm vua Ba Lan từ năm 1697 đến năm 1733, đồng thời là Elector der Sachsen (Đại cử tri xứ Sachsen) từ năm 1694 đến năm 1733 dưới tước hiệu Frederick Augustus II. Tuy nhiên, ông được biết đến nhiều hơn với mỹ danh Augustus der Starken hay August the Strong (Augustus Hùng cường). Không chỉ là một vị vua mạnh mẽ, từng chỉ huy quân đội của đế chế Phổ chống lại quân Thổ (1695 – 1696) và xâm lược Thụy Điển (1700), Augustus der Starken còn là một người say mê nghệ thuật và kiến trúc. Chính Augustus der Starken là đã tô son điểm phấn cho Dresden một cách nhiệt thành, biến nơi này thành một nơi đáng viếng thăm nhất châu Âu. Ông cũng là người đã tìm ra bí mật của White Gold, tức là đất sét trắng để làm đồ sứ, và là người sáng lập lò Meißen, xưởng sản xuất đồ sứ đầu tiên ở châu Âu.
Ngày nay, Zwinger đã trở thành Staatlich Kunstsammlungen Dresden (Sưu tập Nghệ thuật Quốc gia Dresden), là nơi bảo quản và trưng bày các sưu tập nghệ thuật nổi tiếng như: Porzellansammlung (Sưu tập gốm sứ); Mathematical – Physical Salon (Phòng triển lãm dụng cụ Toán học – Tự nhiên), Rüstkammersammlung (Sưu tập áo giáp); Alte Meister Kunstgallery (Phòng triển lãm nghệ thuật Old Master).
​2. Tôi viếng thăm Zwinger cùng với Thomas Ulbrich và Philippe Truong, hai người đồng hành trong chuyến đi nghiên cứu đồ sứ xuyên nước Đức kéo dài hơn 2 tháng. Tiếng tăm về sưu tập gốm sứ của Augustus der Starken ở Zwinger khiến chúng tôi không thể không đến đây. Quả là danh bất hư truyền. Augustus der Starken đã tiêu tốn tiền bạc và thời gian tích cóp đồ sứ từ khắp nơi trên thế giới để làm nên một sưu tập gốm sứ đồ sộ và lộng lẫy như một huyền thoại. Hầu như tất cả các dòng gốm sứ lừng danh hoàn cầu đều góp mặt nơi đây: đồ sứ Meißen (Đức); đồ sứ Sevrès (Pháp); đồ faïences de Delft (Hà Lan); đồ sứ Stoke Upon Trent (Anh); đồ gốm Islam (Trung Đông); đồ sứ Imari và Kakiemon (Nhật Bản); đồ sứ Ch’onghwa paekcha của Triều Tiên và đặc biệt là đồ sứ Thanh triều của Trung Hoa. TS. Eva Stroeber, quản thủ sưu tập gốm sứ ở Zwinger cho chúng tôi hay: “Augustus der Starken đã gửi những chiến thuyền đi khắp thế giới để mua đồ sứ.

Ông đặc biệt say mê đồ sứ Khang Hi (1662 – 1722) của Trung Hoa, nên đã đặt mua 500 chiếc chóe và thống sứ cỡ lớn, toàn thân trang trí hoa dây (floral) bằng màu xanh cobalt dưới lớp men phủ, rồi chuyển đến Dresden theo đường thủy.

Về sau, cứ mỗi chiếc thống hay chóe này, Augustus der Starken đem đổi ngang giá với một hiệp sĩ của đế chế Phổ (Knight of Prusia) hoặc một kỵ binh của Sa hoàng nước Nga (Czar’s Cavalier). 
Hiện nay, chúng tôi còn giữ gần 100 chiếc thống và chóe sứ như vậy ở Zwinger”.

Trong sưu tập gốm sứ ở Zwinger còn có hơn 200 món đồ sứ Imari và những đồ sứ trang trí theo phong cách Kakiemon mà Augustus der Starken đã mua từ Nhật Bản thông qua Công ty Đông Ấn Hà Lan (V.O.C.) Đồ sứ Imari, gọi theo tên hải cảng Imari ở Kyushu, nơi xuất khẩu dòng đồ sứ này, là những đồ sứ có hoa văn trang trí dày đặc bằng màu xanh cobalt dưới lớp men phủ, sau đó được gia thêm các họa tiết màu đỏ sắt hay phủ vàng rồi đem nung lần hai. Kiểu trang trí lộng lẫy của đồ sứ Imari đem lại hiệu quả đặc biệt khi trưng bày trong những cung điện mang phong cách Baroque ở Dresden, nên rất được Augustus der Starken ưa chuộng. Nơi đây còn có sự góp mặt của dòng đồ Kakiemon với lối trang trí phi đối xứng bằng các gam màu rực rỡ nổi bật trên nền men trắng thanh nhã. Nhiều đồ sứ xanh trắng bắt chước các kiểu thức trang trí trên đồ sứ Trung Hoa và đồ faïences de Delft, nhưng được vận dụng theo mỹ quan Nhật Bản cũng được Augustus der Starken mua về trưng bày ở Zwinger. Dòng đồ sứ Chonghwa paekch’a và đồ gốm Punch’ong của Triều Tiên cũng hiện diện nơi đây tuy không nhiều lắm, nhưng có những món rất đặc biệt như chiếc tô sứ trắng, viết các Hán tự bằng màu xanh dưới lớp men phủ, sau đó trang trí thêm hình ba ông sư bằng men màu nhẹ lửa.

Đặc biệt, Zwinger còn lưu giữ hai món đồ gốm cực kỳ quý hiếm của Việt Nam. Đó là một chiếc dĩa lớn và một cái ang, đều thuộc dòng gốm hoa lam thời Lê, niên đại vào cuối thế kỷ 15. Chiếc dĩa có đường kính khoảng 32 cm, tình trạng hoàn hảo. Lòng dĩa vẽ hoa cúc và hai dãi hồi văn hoa lá bao quanh. Đáy dĩa tô men màu chocolate, một đặc trưng của đồ gốm Việt Nam thời Lý – Trần – Lê.

Còn chiếc ang thì thực sự là một vưu vật. Ang cao 28cm, đường kính thân 35cm, thành ngoài chia ô trang trí các đồ án hoa cúc và hoa cẩm chướng (?), 
cùng các dãi hồi văn đầu cánh hoa.

Kỹ thuật tạo dáng, chất liệu thai cốt và màu men của chiếc dĩa và chiếc ang này rất tuyệt hảo. 
Các họa tiết được vẽ với bút pháp tinh xảo, chứng tỏ chúng được làm ra bởi một tay nghề điêu luyện vào lúc thịnh thời của kỹ nghệ chế tác gốm hoa lam thời Lê. 
Nhà nghiên cứu gốm sứ Philippe Truong, người đồng hành với tôi, cho biết: “Đây là một trong ba chiếc ang nổi tiếng nhất của dòng gốm hoa lam Việt Nam. Chiếc thứ nhất là tài sản của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Nhật Bản ở Tokyo; chiếc thứ hai thuộc sở hữu của một nhà sưu tập lừng danh ở London. Và đây là chiếc thứ ba”.

TS. Eva Stroeber, quản thủ của Bảo tàng Nghệ thuật Dresden cho biết: “Hai cổ vật này hiện diện trong bảo tàng này từ những năm 60 – 70 của thế kỷ trước nhưng không ai rõ gốc tích của chúng. 
Do vậy chúng được xếp chung trong sưu tập gốm sứ phương Đông và chưa bao giờ được đưa ra trưng bày”. 
So sánh với nhiều đồ gốm được giới thiệu trong cuốn sách Cổ vật Việt Nam do Bộ VHTT xuất bản năm 2003, tôi cho rằng hai cổ vật này xứng đáng được xếp vào “chiếu trên”, thuộc nhóm hàng “độc” của dòng đồ gốm hoa lam thời Lê. Với tôi, đây quả là một bất ngờ thú vị.
Là cha đẻ của lò sứ Meißen, hẳn nhiên, Augustus der Staken đã dành cho Zwinger một bộ sưu tập hoàn chỉnh về đồ sứ Meißen qua các thời kỳ, với đầy đủ loại hình, kiểu dáng, màu sắc…, trưng bày trong căn phòng riêng biệt, bên cạnh các sưu tập đồ sứ đến từ Sevrès (Pháp) và Stoke Upon Trent (Anh). Đặc biệt, nơi đây còn lưu giữ cả những món đồ sứ do lò Meissen sản xuất dưới thời kỳ XHCN ở Đông Đức (Trước khi nước Đức thống nhất, bang Sachsen thuộc CHDC Đức).
Cách thức trưng bày đồ sứ ở Zwinger cũng thật đặc biệt. Người ta hạn chế bày biện đồ sứ trong tủ kính như thông lệ. Thay vào đó, người ta “đính” chúng lên tường. Mỗi dòng đồ sứ, mỗi sưu tập được “đính” lên một mảng tường riêng biệt. “Kiểu trưng bày đồ sứ như thế này vốn rất phổ biến ở châu Âu trong các thế kỷ 18 – 19. Chúng tôi chỉ modify một chút, rồi trang bị thêm hệ thống bảo vệ điện tử mà thôi”. TS. Eva Ströber cho chúng tôi hay.
Hiện nay, sưu tập đồ sứ ở Zwinger được bảo trợ bởi Hội những người bạn của sưu tập đồ sứ Dresden. Hội này hỗ trợ tài chính cho các hoạt động: nghiên cứu, triển lãm, xuất bản, thuyết trình về sưu tập đồ sứ ở đây và luôn luôn mời gọi những ai ưa chuộng đồ sứ tham gia vào hội.
Trước lúc chia tay, mỗi chúng tôi đều được nhận một thư mời tham gia Hội những người bạn của sưu tập đồ sứ Dresden. Xem ra, người Dresden không ngừng tìm cách khuyếch trương thanh thế của Dresden Porzellansammlung, cho dù tiếng tăm của sưu tập gốm sứ này đã lừng lẫy khắp năm châu bốn bể từ ba thế kỷ nay. 
​ 
Tác giả: “T.Đ.A.S.”

Nguồn: https://www.facebook.com/truong.vietanh.3367/posts/644550869280717