Theo Quốc Lộ 1B di tích khảo cổ thuộc xã Thần Sa, huyện Võ Nhai cách thành phố Thái Nguyên 40 km về phía Bắc. Nơi đây những di chỉ khảo cổ đồ đá về con người sống cách chúng ta chừng 2 – 3 vạn năm được phát hiện ở hang Phiềng Tung (hang Miệng Hổ), Ngườm thuộc vùng Thần Sa chứng minh rằng tại đây đã tồn tại một nền văn hoá cổ gọi là văn hoá Thần Sa. Đây là nền văn hoá cổ nhất được biết đến cho tới nay ở Việt Nam và cả vùng lục địa Đông Nam Á.
Di tích khảo cổ học Thần Sa đã được nhà nước xếp hạng bảo tồn Quốc Gia. Đến với Thần Sa du khách đến với vùng núi đá vôi hùng vĩ, non xanh, nước biếc, du khách có thể thoả ước để xem và suy ngẫm tương tư về cuộc sống người xưa, và nay, đến Thần Sa để được ngắm tận mắt những bản nhà sàn đẹp mà ít nơi có được.
Khu di chỉ hang động ở Thần Sa thuộc thời đại đồ đá cũ, có niên đại cách ngày nay từ 30.000 đến 10.000 năm,được phát hiện năm 1972 và đã trải qua nhiều lần khai quật;gồm các di chỉ: Phiêng Tung, Ngườm, Thắm Choong, Ranh 1, Ranh 2, Hạ Sơn 1, Hạ Sơn 2, Nà Ngùn, Nà Khù…
Hang Phiêng Tung (Miệng Hổ) ở sườn đông núi Mèo, có độ cao hơn 50 mét, phải bám vào cành cây, dây leo, vách đá mới lên được. Hang cao khoảng 7 mét, rộng 10 mét, sâu 20 mét, có 2 tầng; tầng trên hẹp, không chứa di vật khảo cổ; tại tầng dưới, các nhà khảo cổ học đã thu được 659 hiện vật đá chủ yếu là các mảnh tước nhỏ có vết tu chỉnh dùng làm công cụ mũi nhọn và công cụ nạo cắt.
Mái đá Ngườm có hình hàm ếch, rộng khoảng 60 mét, cao 30 mét, mặt nền hơn 70m2, nằm ở dãy núi Ngườm, gần bờ sông Nghinh Tường, cách hang Phiêng Tung chừng 1km về phía tây nam.
Ba hố khai quật tại đây cho thấy, Ngườm có 3 tầng văn hóa. Tầng dưới cùng niên đại tuyệt đối trên 25.000 năm,chứa hàng vạn công cụ mảnh tước và hạch cuội. Tầng giữa niên đại tuyệt đối 25.000 năm. Tầng trên có niên đại tuyệt đối 20.000.000 năm. Trong các hố khai quật, còn có xương, răng bò rừng, lợn rừng, nhím, khỉ và một hàm đười ươi (pongo) và hai bộ xương có kè đá xung quanh của một người đàn ông khoảng 75 – 80 tuổi, một người đàn bà khoảng 35 – 40 tuổi.
Với kết quả nghiên cứu di chỉ hang Phiêng Tung và mái đá Ngườm ở Thần Sa, các nhà khảo cổ học đã xác định có một nền văn hóa khảo cổ học Thần Sa thuộc thời đại đồ đá cũ, chủ nhân của nó là những người Homôsapiens(người khôn ngoan).
Sau các cuộc khảo sát,khai quật thu được rất nhiều hiện vật của thời kỳ đồ đá. Hiện nay tại kho bảo quản Bảo tàng Thái Nguyên còn lưu giữ một khối lượng lớn những hiện vật của văn hoá Thần Sa, tổng số có trên 12000 tiêu bản gồm nhiều loại hình khác nhau. Để phục vụ cho công tác nghiên cứu, trưng bày tuyên truyền và bảo quản, Bảo tàng Thái Nguyên đã sắp xếp, xây dựng thành bộ sưu tập hiện vật đồ đá Thần Sa theo nội dung trình tự là mái Đá Ngườm, Miệng Hổ, Nà Ngùn, Thắm Choong, Hạ Sơn. Trong đó, di chỉ mái Đá Ngườm điển hình nhất về số lượng hiện vật, loại hình và tầng văn hoá – tại mái Đá Ngườm đã khai quật 3 hố với tổng diện tích là 56m2 ( hố A: 32m2, hố B : 12m2, hố C : 12m2).
Căn cứ vào phân tích cấu trúc lớp đất, màu sắc và tổ hợp di vật của các mặt cắt điển hình, các nhà khảo cổ học xác định gồm 3 tầng văn hoá khảo cổ rõ ràng ( trừ lớp mặt và lớp nhặt). Qua hai đợt khai quật năm 1981 và năm 1982, hiện nay Bảo tàng Thái Nguyên còn lưu giữ trên 12000 hiện vật ngườm đã đánh số và phân loại hình gồm các loại hình: Đá, nguyên liệu, hạch đá, công cụ cuội có vết ghè rìa lưỡi, công cụ mảnh tước, phiến tước, công cụ mũi nhọn, dìu tay, đồ xương. Để theo dõi nghiên cứu phòng Kỉêm kê – Bảo quản Bảo tàng Thái Nguyên tổ chức sắp xếp theo thứ tự tầng văn hoá khảo cổ từ trên xuống. Lớp nhặt ( hiện vật nhặt trên bề mặt) 1932 hiện vật ( trong đó có một hiện vật xương), lớp mặt ( lớp đất màu phủ trên ) gồm 434 hiện vật; và sau đó đến tầng văn hoá 3 gồm 6181 hiện vật ; tầng văn hoá 2 gồm có 2803 hiện vật ( trong đó có một hàm răng pongo ); tầng văn hoá 1 gồm có 659 hiện vật , ở mỗi lớp và tầng văn hoá đã phân loại hiện vật theo từng nhóm loại hình riêng.
Ngoài hiện vật của mái đá Ngườm trong sưu tập văn hoá Thần Sa, Bảo tàng Thái Nguyên còn lưu giữ được một số ít hiện vật của các di chỉ hang Miệng Hổ, Nà Ngùn, Hạ Sơn, Thắm Choong. Di chỉ hang Miệng Hổ Bảo tàng Thái Nguyên hiện nay lưu giữ 24 hiện vật có hai loại hình khác nhau gồm công cụ cuội ghè đẽo 16 hiện vật, mảnh tước 8 hiện vật. Di chỉ Nà Ngùn( Nà Khù) số hiện vật lưu giữ tại Bảo tàng Thái Nguyên 06 công cụ ghè, đẽo. Hai di chỉ Hạ Sơn I và Hạ Sơn II, hiện vật lưu giữ tại Bảo tàng Thái Nguyên là 05 công cụ ghè, đẽo. Di chỉ hang Thắm Choong, hiện vật lưu giữ tại Bảo tàng Thái Nguyên 07 công cụ ghè, đẽo.
Trong sưu tập văn hoá Thần Sa, Bảo tàng Thái Nguyên còn tổng hợp được 17 đầu sách gồm 27 bài viết về văn hoá Thần Sa của nhiều tác giả khác nhau; Tổng hợp được 61 ảnh tư liệu, 49 phim về khu di tích Thần Sa.
Mặc dù, bộ sưu tập khảo cổ học đồ đá Thần Sa tại Bảo tàng Thái Nguyên đã tương đối hoàn chỉnh, tập hợp được những hiện vật đặc trưng nhất theo loại hình hiện vật và tầng văn hoá khảo cổ, giúp cho việc cung cấp thông tin nhanh, chính xác phục vụ công tác nghiên cứu, trưng bày. Nhưng Bảo tàng Thái Nguyên vẫn còn phải tiếp tục nghiên cứu sưu tầm bổ sung thêm về hiện vật, các tài liệu, sử liệu, phim, ảnh…để đưa sưu tập vào khai thác sử dụng đạt kết quả cao.
Gian trưng bày : “Di sản văn hoá Thần Sa và tiềm năng thiên nhiên Thái Nguyên” tại Bảo tàng Thái Nguyên:
– Trưng bày giới thiệu hiện vật đồ đồng thuộc thời kỳ Văn hoá Đông Sơn phát hiện trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên như: rìu đồng, lưỡi giáo đồng, đặc biệt là sưu tập Trống đồng thuộc loại Hegơ I (niên đại 2000 – 2500 năm cách ngày nay) được phát hiện tại huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên.
– Trưng bày giới thiệu tiềm năng thiên nhiên, các mẫu động vật, thực vật có trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Đặc biệt là đặc sản chè Thái Nguyên, một sản vật nổi tiếng của tỉnh đã và đang được chú trọng đầu tư phát triển, là một thế mạnh của tỉnh Thái Nguyên.
– Trưng bày giới thiệu các mẫu khoáng sản có trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Thái Nguyên có 34 loại hình khoáng sản được tập trung chủ yếu ở các huyện Đại Từ, Võ Nhai, Đồng Hỷ và TP. Thái Nguyên với những khoáng sản có trữ lượng lớn hàng đầu đất nước như: Sắt, Than, Von-Fram, Quặng, Vàng…
Nguồn: http://thainguyentourism.vn/vi/du-khach/Du-lich-Danh-thang/Khu-di-tich-Khao-co-hoc-Than-Sa-xa-Than-sa-huyen-Vo-Nhai-15.html