Nhà Mạc tiếm ngôi , nhà Lê yếm thế rút vào Thanh hoá . Kinh thành và cả vùng đất phía bắc nằm dưới sự kiểm soát của nhà Mạc . Có vua có điển chế , nhà Mạc xây dựng chính quyền từ triều chính đến địa phương . Thời cuộc tao loạn gì thì gì người dân vẫn phải một nắng hai sương với cái ăn cái mặc , với mùa màng , với thời tiết , với gia đình và với đất nước . Triều nào cũng vậy ,khi giành được quyền bính về tay dòng họ mình thì cũng phải có dân , họ cai trị bằng áp chế và vỗ về . Việc học hành thi cử vẫn phải duy trì có vậy quốc gia mới có quan lại . Cái nền móng ấy có vững vàng hay không ? đều bắt đầu từ cái nền nhân dân , quan cũng như lính , thuế má để vận hành bộ máy đều từ dân mà có .

Làng gốm trong cuộc tao loạn của thời cuộc khói trên nóc lò vẫn lan toả để bếp mỗi nhà luôn được ấm lửa . Làng xóm vãn người do triều đình bắt lính ,thiếu thợ thiếu thầy . Cái nghề đòi hỏi những bàn tay tài hoa ấy chao đảo vì nạn bắt lính , dân kêu than , sự cung ứng đồ chệch choạng . Bộ lễ phải tâu xin với triều đình khoan thứ cho dân làng gốm : hoãn lính và miễn phu phen tạp dịch cho những người thợ có tay nghề cao . Việc này đã tạo chỗ cho đám quan lại địa phương điều kiện và cơ hội bóp nặn !
Từ năm quí dậu (1573 ) Trịnh Tùng giữ vững đất Thanh Hoá , Nghệ An để cho quân nhà Mạc vào đánh phải hao binh tổn tướng , phen nào cũng được một vài trận rồi lại thua , phải rút quân về .
Chàng Vương bị bắt lính , việc gọi người ra lính dù triều Lê hay triều Mạc đều có điển chế rất rõ . Dân đinh được xếp thành sáu hạng và chỉ có tráng hạng mới phải gọi ra lính theo sổ bộ của từng địa phương . Các trận chiến liên miên , các cánh quân tan rã thất lạc nhau , những người bỏ trốn , triều đình cho người đi lùng bắt để bổ sung quân . Nhưng vẫn có một định chế rất rõ dàng : học trò được miễn đi lính !
Một sáng chàng Vương đang chống mảng sang bãi , từ xa cu Thái và con mực đang vẫy chờ thì thuyền binh ập đến hai người lính nhẩy sang mảng vồ lấy chàng rồi lôi tuột sang thuyền binh . Chiếc thuyền binh mấy chục tay chèo đã thấy lố nhố hơn chục tráng hạng bị trói ngồi trong khoang . Một người có vẻ là giáp thủ lăm lăm một sợi roi mây cầm có vẻ lâu ngày đã lên nước , dứ dứ chiếc đầu roi có bịt đồng hỏi chàng :
– Ngươi thuộc vệ nào ? Trốn lâu chưa ?
– Dạ thưa con không thuộc vệ nào cả , con đương chân học trò ?
– Xoè tay ra ! Xoè cả hai tay ! Thằng này láo
Tay chai thế này mà học trò hả , học trò gì mày ! Véo , véo hai bàn tay phải hai phát vụt đau điếng người . Hắn quát dõng dạc : bay đâu đóng gông thằng này cho ông , về trấn ông sẽ cho mày biết thế nào là đánh tuốt xác !
Kỳ sau tiếp

Nguồn: NST Hạnh Trường